Projekt składał się z dwóch komponentów, z których:
- Baltic Green Belt realizowany od 25 stycznia 2009 r. do 25 stycznia 2012 r.
- Rzecznictwo interesów społeczności lokalnych w zakresie stosowania prawa ochrony środowiska w wielkoprzemysłowych fermach zwierząt, jako element kształtowania polityki ochrony środowiska – realizowany od 1 września 2007 r. do 27 lutego 2008 r. oraz kontynuowany w okresie od 1 kwietnia 2008 r. do 31 grudnia 2008 r. oraz od 5 stycznia 2009 r. do 5 czerwca 2009 r. Strengthening the execution of the environmental and agriculture law in regards to industrial animal farming z założenia jest projektem ciągłym, którego finansowanie jest corocznie wznawiane.
Sponsorami projektu monitoringu funkcjonowania ferm wielkoprzemysłowych w Polsce byli:
INTERREG IV B – Baltic Sea Region Programme 2007-2013 oraz Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Szczecinie (Baltic Green Belt).
Projekt wspierany był także przez Wojewodę Zachodniopomorskiego
Fundusz Partnerstwa (Rzecznictwo interesów społeczności lokalnych w zakresie stosowania prawa ochrony środowiska w wielkoprzemysłowych fermach zwierząt)
Coalition Clean Baltic (Strengthening the execution of the environmental and agriculture law in regards to industrial animal farming)
Regulacje prawne w zakresie jakości zapachowej powietrza
W Polsce wciąż brak ustawy o przeciwdziałaniu uciążliwości zapachowej (tzw. „ustawa odorowa”). O pilności ustanowienia prawa ograniczającego uciążliwość zapachową powietrza świadczy fakt, iż ok. połowy wszystkich skarg dotyczących zanieczyszczenia powietrza to na uciążliwość zapachową, związaną głównie z obiektami produkcji zwierzęcej (przemysłowe fermy trzody chlewnej, drobiu, zwierząt futerkowych, ubojnie).
Prace nad jej projektem rozpoczęto na początku lat 90-tych ubiegłego wieku. W roku 1997 przyjęto Krajową Strategię Zmniejszania Zapachowych Uciążliwości, jednak zaniechano jej realizacji. W kwietniu roku 2011 konsultacjom społecznym poddano trzeci z kolei projekt „ustawy odorowej”. W maju tego samego roku Ministerstwo Środowiska przyjęło do realizacji Założenia do projektu ustawy o przeciwdziałaniu uciążliwości zapachowej, w ramach którego opracowywany jest, w Departamencie Zmian Klimatu i Ochrony Atmosfery, projekt odnośnej ustawy.
Prócz prac nad opracowaniem nowej ustawy trwały prace nad dostosowaniem istniejących przepisów odnośnie jakości zapachowej. Najistotniejsze było zmieszczenie, w 2001 r., w ustawie Prawo ochrony środowiska (art. 86) fakultatywnego upoważnienia ministra środowiska (w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw zdrowia) do wydania rozporządzenia określającego standardy zapachowej jakości powietrza i metody jej oceny (ust. 3-5). W szczególności rozporządzenie takie powinno ustalać dopuszczalny poziom substancji zapachowych w powietrzu, dopuszczalną częstość przekraczania poziomu substancji zapachowych w powietrzu, zróżnicowane dopuszczalne częstości przekraczania poziomu substancji zapachowych w powietrzu w zależności od sposobu zagospodarowania terenu i jakości zapachu (neutralny, przyjemny, nieprzyjemny), okresy, dla których uśrednia się wyniki pomiarów, czas obowiązywania standardów zapachowej jakości powietrza. W 2005 r. zapisy dotyczące odorów przeniesiono do art. 222 niniejszej ustawy.
Wskazuje się, iż zamiast ustawy o przeciwdziałaniu uciążliwości zapachowej wystarczyłoby wydanie odpowiedniego rozporządzenia wykonawczego w sprawie standardów zapachowej jakości powietrza. Pozwoliłoby to na znaczne przyspieszenie i uproszczenie procedury legislacyjnej, a w rezultacie ustanowienie odpowiedniego prawa już kilka lat temu. Wydaje się to tym bardziej zasadne, że wdrożenie odpowiednich standardów i procedur możliwe jest w oparciu o normę Europejskiego Komitetu Normalizacyjnego EN 13725:2003 „Jakość powietrza – oznaczanie stężenia zapachowego metodą olfaktometrii dynamicznej” (w zbiorze Polskich Norm funkcjonuje jej dosłowne tłumaczenie (z uwzględnieniem poprawki AC:2006) – PN-EN 13725:2007).
Problemy związane z funkcjonowaniem ferm wielkoprzemysłowych w Polsce
Wprowadzenie
Intensywny chów zwierząt pociąga za sobą szereg poważnych zagrożeń, nie tylko dla bezpośredniego sąsiedztwa ferm ale i całej zlewni Morza Bałtyckiego. Ów negatywny wpływ dotyczy wszystkich komponentów środowiska przyrodniczego – powietrza, gleby oraz wód, zarówno powierzchniowych, gruntowych, jak również opadowych. Negatywne skutki chowu wielkotowarowego mają również społeczne, ekonomiczne i legislacyjno-prawne konotacje.
Szczególnie uciążliwym źródłem zanieczyszczeń są duże fermy przemysłowe, na których utrzymuje się od kilku do kilkudziesięciu tysięcy, a w niektórych przypadkach nawet kilkuset tysięcy osobników. Fermy takie określa się mianem „wielkoprzemysłowych”. Dyrektywa Rady Unii Europejskiej 96/61/EC z 24 września 1996 r. dotycząca zintegrowanego zapobiegania zanieczyszczeniom i ich kontroli definiuje fermy przemysłowe (wielkoprzemysłowe, wielkotowarowe) jako instalacje wymagające uzyskania pozwolenia zintegrowanego (pozwolenie obejmujące wszystkie emisje zanieczyszczeń pochodzących z danej instalacji, do wszystkich komponentów środowiska), czyli o obsadzie ponad 40 000 osobników – drób, 2 000 świń (tuczników) o wadze ponad 30 kg, czy 750 macior.
Jedna z zachodniopomorskich ferm wielkoprzemysłowych.
Najbardziej niekorzystny, ze środowiskowego punktu widzenia, jest na tych fermach chów bezściółkowy, generujący powstawanie ogromnych ilości gnojowicy. Gnojowica jest naturalnym, płynnym nawozem zwierzęcym, stanowiącym mieszaninę kału, moczu i wody. Stanowi ona nawóz wysoce skoncentrowany, o wysokiej zawartości składników mineralnych, zanieczyszczony mikrobiologicznie. Jej niewłaściwe magazynowanie, wylewanie i utylizowanie może prowadzić do poważnych zagrożeń, tak dla środowiska naturalnego, jak i zdrowia człowieka.
Dla porównania, obornik jest mniej skoncentrowanym zwierzęcym nawozem naturalnym, wytwarzanym w fermach z chowem ściółkowym. Obornik zawiera znacznie więcej stałej materii organicznej, ma znacznie wyższą niż gnojowica temperaturę (mniej korzystne warunki rozwoju mikroorganizmów chorobotwórczych) i jako taki uważany jest za bardziej przyjazny środowisku.
Gnojowica na polu koło fermy w Byszkowie, Zachodniopomorskie (2005).
Negatywne oddziaływanie ferm wielkoprzemysłowych zależy więc z jednej strony od wielkości obsady fermy, a z drugiej od zastosowanej technologii chowu i związanym z nią gospodarowaniem wytworzonej w trakcie cyklu produkcyjnego gnojowicy.
Wziąwszy powyższe pod uwagę, jak również strukturę gatunkową i ilościową zwierząt gospodarskich, za najmniej przyjazną środowisku i rodzącą największe konflikty społeczne w Polsce (podobnie, jak w całym basenie Morza Bałtyckiego), uznać należy wielkoprzemysłową produkcję trzody chlewnej, której przede wszystkim dotyczy niniejsze opracowanie.
Wśród regulacji prawnych dotyczących chowu przemysłowego (intensywnego) wskazać należy:
- Dyrektywa Rady 96/61/WE z 24 września 1996 w sprawie zintegrowanego zapobiegania i ograniczania zanieczyszczeń (tzw. Dyrektywa IPPC),
- Rozporządzenie Ministra Środowiska z 26 lipca 2002 w sprawie rodzajów instalacji mogących powodować znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych albo środowiska jako całości (Dz.U.02.122.1055),
- Ustawa z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu (Dz. U. 2007 nr 147 poz. 1033),
- Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 1 czerwca 2001 r. w sprawie szczegółowego sposobu stosowania nawozów oraz prowadzenia szkoleń z zakresu ich stosowania (Dz. U. 2001 nr 60 poz. 616),
- Dyrektywa Rady 91/676/EWG z 12 grudnia 1991 r. dotycząca ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego (tzw. Dyrektywa Azotanowa),
- Rozporządzenie Ministra Środowiska z 23 grudnia 2002 r. w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych (Dz. U. Nr 241, poz. 2093),
- Rozporządzenie Ministra Środowiska z 23 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać programy działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych (Dz. U. Nr 4, poz. 44),
- Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 czerwca 2002 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów niektórych substancji w powietrzu, alarmowych poziomów niektórych substancji w powietrzu oraz marginesów tolerancji dla dopuszczalnych poziomów niektórych substancji (Dz. U. 2002 nr 87 poz. 796),
- Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. 2001 nr 62 poz. 627),
- Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz. U. 2001 nr 115 poz. 1229),
- Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego, sporządzona w Helsinkach dnia 9 kwietnia 1992 r. (tzw. Konwencja Helsińska),
Inne opracowania i zalecenia obejmują:
- Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej (Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2004),
- standard jakości zapachowej powietrza, określony przez Europejski Komitet Normalizacyjny – Air quality. Determination of odour concentration by dynamic olfactometry (BS EN 13725:2003),
- Agenda 21 dla obszaru Morza Bałtyckiego (sektor rolnictwa),
- dokument referencyjny (BREF) dotyczący najlepszych dostępnych technik (BAT) w intensywnej hodowli drobiu i trzody chlewnej (Zintegrowane Zapobieganie i Ograniczanie Zanieczyszczeń. Dokument Referencyjny – Najlepsze Dostępne Techniki Intensywnej Hodowli, Drobiu i Trzody Chlewnej. Komisja Europejska. Lipiec 2003 r.).
Padłe zwierzęta w lagunie na gnojowicę – ferma w Żabinie, Zachodniopomorskie (2005).
Jednocześnie podkreślić należy, że przepisy powyższe nie są powszechnie przestrzegane, czego dowodzą m.in. wyniki kontroli NIK. W Informacji o wynikach kontroli sprawowania nadzoru nad wielkoprzemysłowymi fermami trzody chlewnej, przeprowadzonej w latach 2006 – 2007, przeczytać można, iż: „Najwyższa Izba Kontroli negatywnie ocenia działania organów administracji rządowej w zakresie tworzenia i realizacji polityki państwa wobec wielkoprzemysłowego chowu trzody chlewnej”. Podobnie oceniony został system nadzoru organów administracji rządowej w tym zakresie.
Dane statystyczne
Pogłowie świń w Polsce wynosi 18812200 (listopad 2006) , przy czym na 100 ha użytków rolnych przypada ok. 100 świń . Pogłowie trzody chlewnej w całej zlewni Bałtyku wynosi ok. 50000000 zwierząt.
Pod koniec 2006 r. funkcjonowało w Polsce 117 ferm wielkoprzemysłowych, podlegających obowiązkowi posiadania pozwolenia zintegrowanego (ogólna liczba podobnych ferm zlokalizowanych w zlewni Bałtyku wynosi ok. 300 ), przy czym najwięcej z nich zlokalizowanych było w województwie zachodniopomorskim (23) i wielkopolskim (19).
Lokalizacja istniejących (czerwone punkty) i planowanych (niebieskie punkty) przemysłowych ferm trzody chlewnej.
Aż 40 z tych ferm nie posiadało pozwolenia zintegrowanego, a 18 w ogóle nie złożyło wniosków o ich wydanie (wszystkie fermy wielkoprzemysłowe zobligowane zostały do uzyskania pozwolenia zintegrowanego do 30 października 2007 r.). Obecnie powstają w Polsce co najmniej 4 nowe fermy wielkotowarowe.
Ilość pozwoleń zintegrowanych wydanych dla ferm trzody chlewnej i drobiu w poszczególnych województwach (na podst. http://ippc.mos.gov.pl/preview/pl/wnioski.html).
W 2006 r. było w Polsce 8686 gospodarstw utrzymujących 200 lub więcej świń. Ogólna liczba zwierząt w tych gospodarstwach wynosiła 3694211 osobników.
Produkcja trzody chlewnej w gospodarstwach ekologicznych wyniosła w 2004 r. 1169500 ton wieprzowiny, 1551 macior, 10453 tuczników oraz 5914 prosiąt . Wg danych Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie liczba gospodarstw ekologicznych zajmujących się produkcją trzody chlewnej wynosi obecnie 57 (dla przykładu, w Danii funkcjonuje ok. 364 takich gospodarstw ).
Problemy związane z wielkotowarową produkcją zwierzęcą
A) Problemy środowiskowe:
- zanieczyszczenie wód – przenawożenie gleb i odpływ nawozów organicznych (głównie biogenów – azotu i fosforu) z pól do wód gruntowych, powierzchniowych i w rezultacie do wód Bałtyku ;
Odpływ azotu do Bałtyku (źródło: HELCOM 2004).
- eutrofizacja – przeżyźnienie wód śródlądowych i morskich (zakwity glonów, zmniejszanie populacji cennych gatunków ryb, modyfikacja ekosystemów, utrata dennej fauny, przyducha);
Odpływ fosforu do Bałtyku (źródło: HELCOM 2004).
- zanieczyszczenie mikrobiologiczne – mikroorganizmy chorobotwórcze, zawarte w gnojowicy, stanowią poważne zagrożenie sanitarne; za najistotniejsze w tym względzie uznać należy Staphylococcus sp., streptokoki fekalne, Escherichia coli, laseczki różycy, prątki gruźlicy, paciorkowce chorobotwórcze, wirus pryszczycy, grzyby oraz larwy i jaja robaków pasożytniczych (np. tasiemców);
Odpływ azotu i fosforu do Bałtyku wg państw, w tonach (źródło: HELCOM 2004).
- pośredni i drugorzędny wpływ na tworzenie kwaśnych deszczy (emisja tlenków azotu i tlenków siarki) i zwiększenie efektu cieplarnianego (emisja gazów cieplarnianych uszkadzających warstwę ozonową).
B) Problemy społeczno-ekonomiczne:
- odory (zanieczyszczenie powietrza) – wśród odorów gnojowicy, powstającej na wielkotowarowych fermach trzody chlewnej zidentyfikowano 100 do 200 substancji zapachowych, z których co najmniej 30 to związki szczególnie cuchnące i szkodliwe dla zdrowia (np. merkaptany, siarczki organiczne, aminy, kwasy organiczne, aldehydy, ketony); wykazano, iż związki te mogą wywoływać takie schorzenia, jak bóle głowy, podenerwowanie, alergie, nadmierne łzawienie, przekształcenie hemoglobiny w hematynę, skutkujące niedotlenieniem, zatkany nos i inne dolegliwości ze strony układu oddechowego;
- utrata miejsc rekreacji – np. gnojowica z ferm w pobliżu uzdrowiska Gołdapskiego spowodowała masowe śnięcie ryb w pobliskich jeziorach (2006);
- wysokie koszty oczyszczania wody pitnej;
- degradacja gruntów rolnych – niezgodne z prawem składowanie i stosowanie gnojowicy;
- lokalizacja ferm w bezpośrednim sąsiedztwie obszarów NATURA 2000 oraz innych obszarów chronionych i cennych przyrodniczo, a także obszarów szczególnie narażonych na odpływ azotu ze źródeł rolniczych (ang. Nitrate Vulnerable Zones).
C) Problemy legislacyjno-prawne:
- posiadanie odpowiedniego areału do zagospodarowania nawozu naturalnego oraz planu nawożenia nie stanowi warunku do wydania pozwolenia zintegrowanego;
- brak implementacji Konwencji Helsińskiej – powszechne nie przestrzeganie Aneksu III;
- rozbieżności w definicji instalacji w prawie polskim i unijnym – prawo polskie zakłada, iż instalacja przynależy do danego właściciela, a nie do miejsca (możliwość notarialnego podziału majątku i unikania tym samym konieczności uzyskania pozwolenia zintegrowanego);
- plany nawożenia nie są ogólnie dostępną informacją o środowisku i jego ochronie, ani informacją publiczną udostępnianą przez stacje chemiczno-rolnicze, co jest niezgodne z Konwencją o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska sporządzona w Aarhus dnia 25 czerwca 1998 r. (Dz. U. z 2003 r. nr 78, poz. 706) (Konwencja z Aarhus);
- brak „regulacji odorowych” (projekt ustawy o przeciwdziałaniu uciążliwości zapachowej powietrza);
- nieskuteczność kontroli ferm wielkoprzemysłowych, wykonywanych przez Inspekcję Weterynaryjną, Inspekcję Ochrony Środowiska oraz Państwową Inspekcję Sanitarną;
- niedostateczna współpraca i koordynacja działań między powyższymi inspekcjami;
- nieprzestrzeganie przepisów prawa budowlanego przez fermy wielkotowarowe, stwierdzone w wyniku kontroli Głównego Urzędu Nadzoru Budowlanego;
- nieuwzględnianie głosu społeczności lokalnych w procesie udzielania pozwoleń zintegrowanych oraz lokalizacji ferm.
Sposoby przeciwdziałania negatywnym skutkom tuczu przemysłowego
Skutecznymi sposobami przeciwdziałania negatywnym skutkom wielkotowarowej produkcji zwierzęcej, podnoszonymi wielokrotnie przez rekomendacje Federacji Zielonych GAJA, Coalition Clean Balic, Komisję Helsińską (HELCOM), a także zawartymi w Bałtyckim Planie Działania, czy wnioskach i zaleceniach pokontrolnych NIK, są:
- uznanie ferm przemysłowych za punktowe źródła zanieczyszczeń, jako HOT SPOT’Y HELCOM,
- szczegółowa kontrola dotrzymania standardów prawnych (30 październik 2007 – ostateczny termin, do którego wszystkie fermy przemysłowe zobligowane były uzyskać pozwolenie zintegrowane),
- zwiększenie udziału władz samorządowych w kontroli i egzekucji przepisów ustawy Prawo ochrony środowiska,
- upublicznienie informacji o instalacjach wymagających uzyskania pozwolenia zintegrowanego (aktualizacja i rozszerzenie internetowej bazy danych Ministerstwa Środowiska i Europejskiego Rejestru Emisji Zanieczyszczeń (EPER), zawierającego obecnie informację jedynie o 13 przemysłowych fermach tuczu trzody chlewnej, 2 fermach drobiu oraz 4 fermach o mieszanym charakterze produkcji),
- promocja i zwiększenie liczby gospodarstw ekologicznych utrzymujących trzodę chlewną, bydło i drób,
- wykorzystanie biotechnologicznej obróbki gnojowicy (zmniejszenie emisji odorów, biologiczna dezynfekcja i sanitaryzacja, mineralizacja materii organicznej, produkcja biogazu, oczyszczanie w przygospodarskich oczyszczalniach biologicznych – kontrolowana fermentacja, wykorzystanie „efektywnych mikroorganizmów”) ,
- ustanowienie dobrze skonstruowanych i skutecznych regulacji prawnych dotyczących jakości zapachowej powietrza,
- pełna implementacja ratyfikowanej Konwencji Helsińskiej,
- zwiększenie znaczenia Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej oraz Najlepszych Dostępnych Technik Intensywnej Hodowli Drobiu i Trzody Chlewnej (BAT) oraz opracowań Agendy 21 w sektorze wielkotowarowej produkcji zwierzęcej,
- stosowanie zbilansowanej i nisko przetworzonej paszy dla zwierząt gospodarskich, przeciwdziałające wydalaniu przez nie nadmiernych ilości związków azotu i fosforu.
Fermy wielkoprzemysłowe a pozwolenia zintegrowane (IPPC)
Dyrektywa 96/61/WE w sprawie zintegrowanego zapobiegania i ograniczania (kontroli) zanieczyszczeń, zwana popularnie Dyrektywą IPPC (ang. Integrated Pollution Prevention and Control) jest jednym z najważniejszych aktów prawnych Unii Europejskiej w dziedzinie ochrony środowiska. Angielskie słowo control jest w wielu polskich publikacjach mylnie sprowadzane wyłącznie do kwestii nadzoru (inspekcji), podczas gdy oznacza ono znacznie więcej – pełne rozpoznanie szeroko pojętych oddziaływań na środowisko i panowanie nad procesami produkcyjnymi w celu systematycznej redukcji emisji zanieczyszczeń – przy zastosowaniu najnowszych osiągnięć technologicznych, kodyfikowanych w postaci wytycznych dla tzw. Najlepszych Dostępnych Technik (ang. BAT – Best Available Techniques). Ograniczenia emisyjne – z reguły niższe niż już obowiązujące standardy – wprowadzane są poprzez tzw. zintegrowane pozwolenia, stanowiące de facto rodzaj szczegółowej licencji na prowadzenie działalności.
W szczególności, kwestie związane z pozwoleniem zintegrowanym, regulowane są przez następujące akty prawne:
I. prawo polskie:
1. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska.(Dz.U.01.62.627)
2. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 26 lipca 2002 w sprawie rodzajów instalacji mogących powodować znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych albo środowiska jako całości. (Dz.U.02.122.1055)
3. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 8 kwietnia 2003 r.w sprawie rodzajów instalacji, dla których prowadzący mogą ubiegać się o ustalenie programu dostosowawczego (Dz.U.03.80.731)
4. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 listopada 2002 r. w sprawie wysokości opłat rejestracyjnych. (Dz.U.02.190.1591)
5. Rozporzadzenie Rady Ministrów z dnia 24 wrzesnia 2002 r. w sprawie okreslenia rodzajów przedsiewziec mogacych znaczaco oddzialywac na srodowisko oraz szczególowych kryteriów zwiazanych z kwalifikowaniem przedsiewziec do sporzadzenia raportu o oddzialywaniu na srodowisko. (Dz.U.02.179.1490)
6. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o wprowadzeniu ustawy – Prawo ochrony srodowiska, ustawy o odpadach oraz o zmianie niektórych ustaw. (Dz.U.01.100.1085)
7. Rozporzadzenie Ministra Srodowiska z dnia 26 wrzesnia 2003 r. w sprawie pózniejszych terminów do uzyskania pozwolenia zintegrowanego (Dz.U.03.177.1736)
8. Ustawa z dnia 18 lipca 2001r. Prawo wodne. (Dz.U.01.115.1229)
9. Rozporzadzenie Ministra Srodowiska z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie warunków, jakie nalezy spelnic przy wprowadzaniu scieków do wód lub do ziemi oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla srodowiska wodnego. (Dz.U.02.212.1799)
10. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach. (Dz.U.01.62.628)
11. Rozporzadzenie Ministra Gospodarki z dnia 30 pazdziernika 2002 r. w sprawie rodzajów odpadów, które moga byc skladowane w sposób nieselektywny. (Dz.U.02.191.1595)
12. Rozporzadzenie Ministra Srodowiska z dnia 9 grudnia 2002 r. w sprawie zakresu, czasu, sposobu oraz warunków prowadzenia monitoringu skladowisk odpadów. (Dz.U.02.220.1858)
13. Rozporzadzenie Ministra Srodowiska z dn. 24 marca 2003r. w sprawie szczególowych wymagan dotyczacych lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkniecia jakim powinny odpowiadac poszczególne typy skladowisk odpadów. (Dz.U.03.61.549)
14. Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko
15. Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody oraz niektórych innych ustaw
II. prawo wspólnotowe:
Dyrektywa Rady 96/61/WE z 24 września 1996 w sprawie zintegrowanego zapobiegania i ograniczania zanieczyszczeń (tzw. Dyrektywa IPPC).
Dokument referencyjny (BREF): BAT dla intensywnego chowu drobiu i świń.
Fermy wielkoprzemysłowe w Polsce jako Hot Spot’y HELCOM’u
W drugiej połowie 2008 roku rozpoczęły się prace HELCOM’u (organ wykonawczy Konwencji Helsińskiej) nad ustaleniem kryteriów wpisywania (i wykreślania) ferm wielkoprzemysłowych (fermy IPPC oraz fermy bydła o obsadzie powyżej 400 AU) z listy Hot Spot’ów.
Hot Spot’y, to instalacje, grupy instalacji, bądź obszary lądowe i morskie, będące szczególnie uciążliwym źródłem zanieczyszczeń dla środowiska przyrodniczego Morza Bałtyckiego. Do niedawna, zanieczyszczenia rolnicze rozpatrywano tylko jako pochodzące ze źródeł obszarowych (rozproszonych). Podejście takie uniemożliwiało dokładne zdefiniowanie właściwego problemu, którym często są, operujące niezgodnie z obowiązującym prawem krajowym, wspólnotowym i międzynarodowym w zakresie ochrony środowiska i ochrony przyrody, fermy wielkoprzemysłowe.
W 2010 r. Komisja Helsińska (HELCOM) uznała fermy wielkoprzemysłowe za punktowe źródła zanieczyszczeń rolniczych (ang. Baltic Agricultural Hot Spots), przy czym, poza instalacjami wskazanymi w Dyrektywie IPPC, za fermy przemysłowe uznane zostały również fermy bydła o obsadzie przekraczającej 400 AU (ang. Animal Units; ZAŁĄCZNIK VI), niespełniające wymagań określonych w Części 2 Załącznika III do Konwencji Helsińskiej (ZAŁĄCZNIK III). Na forum Grupy ds. zanieczyszczeń pochodzenia lądowego (HELCOM LAND) od kilku lat wskazuje się również na konieczność objęcia definicją ferm przemysłowych instalacji do intensywnego chowu owiec, kóz, koni i zwierząt futerkowych, o wielkości obsady odpowiadającej fermom IPPC.
Trwające obecnie prace, w które zaangażowana jest również Federacja Zielonych GAJA, we współpracy z Coalition Clean Baltic, zmierzają do uznania ferm wielkoskalowych za punktowe źródła zanieczyszczeń i faktyczne zrównanie ich w tym zakresie z instalacjami przemysłowymi i komunanymi.
Największym problemem jest wciąż ustalenie dokładnej liczby (i lokalizacji) takich ferm. Niemniej najaktualniejszymi źródłami informacji są tu:
1. Baza zarejestrowanych w Ministerstwie Środowiska wniosków i pozwoleń zintegrowanych,
2. European Pollutant Emission Register (EPER).
Przeszkodą w uznaniu ferm wielkoprzemysłowych, nie spełniających norm ochrony środowiska, za punktowe źródła zanieczyśzczeń rolniczych jest brak implementacji Konwencji Helsińskiej przez Polskę. W szczególności dotyczy to Załącznika III Konwencji Helsińskiej nie będzie miał w Polsce wewnętrznej mocy obowiązującej aż do jego ogłoszenia w Dzienniku Ustaw. Skutkuje to obowiązywaniem w Polsce dwóch równorzędnych (w rozumieniu prawa międzynarodowego) i różnobrzmiących aktów prawnych w zakresie nawozów naturalnych.
Rozbieżność ta stanowi istotną przeszkodę w uznaniu przez Polskę proponowanych przez HELCOM kryteriów dotyczących powoływania i skreślania punktowych źródeł zanieczyszczeń rolniczych (tzw. Hot Spot’y). Propozycję rozwiązania tej sytuacji strona Polska wyraziła w Stanowisku Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi odnośnie dokumentu HELCOM 30/2009 2.17/Rev.1/Add.2 dotyczącego kryteriów włączania/usuwania rolniczych „hot spo’s” z marca 2009 r., w którym wnosi ona o dalsze konsultacje w niniejszym zakresie i przesunięcie w czasie wejścia w życie kryteriów w Polsce. Jako główną przyczynę wskazano brak możliwości zaakceptowania kryteriów „w realiach obowiązującego prawa krajowego i obecnych uwarunkowań ekonomicznych w sektorze rolno-spożywczym”. Fakt ten dziwi tym bardziej, że w momencie podpisywania Bałtyckiego Planu Działań, w listopadzie 2007 roku, zarówno polski resort rolnictwa, jak i środowiska świadome były obowiązującego stanu prawnego.
Sposoby przeciwdziałania negatywnym skutkom chowu przemysłowego
Rolnictwo zrównoważone
Ze względu na skalę i intensyfikację produkcji, jak również wielkość obsady na fermach wielkotowarowych, oczywistym jest bardzo znaczny wpływ tych instalacji na środowisko naturalne i społeczności lokalne. W powszechnej opinii obowiązuje przekonanie, poparte niestety niechlubną praktyką, iż wielkoprzemysłowa produkcja zwierzęca nie może być przyjazna dla środowiska. Ze stwierdzeniem tym nie sposób się nie zgodzić, tak jak nie sposób nie zgodzić się z przekonaniem, że nieprzyjazne dla środowiska są duże zakłady przemysłowe, kopalnie, czy porty wielkoprzeładunkowe. Wynika to nie tyle z samej definicji tych przedsięwzięć, lecz ich niezgodnym z założeniami rozwoju zrównoważonego funkcjonowaniem, nadwyrężającym mechanizmy samoregulacyjne i regeneracyjne ekosystemów albo prowadzące do przeeksploatowania ich zasobów.
Trzeba pamiętać, że wielkoprzemysłowa produkcja zwierzęca jest elementem produktywistycznego (intensywnego), które dąży do zapewnienia dużych ilości taniej żywności dla stale rosnącej populacji społeczeństwa industrialnego. Taki model rolnictwa doskonale wpisuje się w założenia gospodarki kapitalistycznej, faworyzującej priorytetowe traktowanie celów ekonomicznych. Wraz z rozwojem rolnictwa intensywnego pogłębiał się konflikt między działalnością rolniczą a środowiskiem naturalnym, co najwyraźniej uwidacznia się w skali konkurencyjności celów ekonomicznych i środowiskowych.
Odpowiedzią na ten fundamentalny problem jest zwrot ku rolnictwu zrównoważonemu. Wyrażać się to może przez poddanie istniejących instalacji szczególnym rygorom w zakresie ochrony środowiska przyrodniczego (również w zakresie egzekwowania prawa i monitoringu jego przestrzegania) i ich dostosowanie do wymogów przyjaznej środowisku (możliwie minimalnie mu szkodzącej) produkcji. W stosunku do planowanych przedsięwzięć zrównoważone podejście do procesu inwestycyjnego może wyrażać się w ograniczeniach zawartych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, uniemożliwiających powstawanie uciążliwych ferm wielkotowarowych na obszarach przyrodniczo cennych lub nienadających się do prowadzenia tego typu działalności z powodów społecznych (możliwość generowania konfliktów społecznych, bliskie sąsiedztwo osiedli itp.) i strategicznych (np. turystyczno-rekreacyjne ukierunkowanie rozwoju gminy).
Idea rolnictwa zrównoważonego wynika bezpośrednio z szerszej idei rozwoju zrównoważonego, który zaspokaja potrzeby obecnego pokolenia bez pozbawiania możliwości przyszłych pokoleń do zaspokojenia ich potrzeb, poprzez racjonalne gospodarowanie zasobami przyrodniczymi (Światowa Komisja ds. Środowiska i Rozwoju, 1986). Rozwój zrównoważony utożsamiany jest często z ekorozwojem, który prof. Stanisław Kozłowski określił jako kreowanie rozwoju bez destrukcji zasobów przyrody.
Rolnictwo zrównoważone, jako działalność podporządkowana realizacji podstawowych celów rozwoju zrównoważonego, polega na stosowaniu metod przyjaznych środowisku, które umożliwiają ograniczenie negatywnego wpływu rolnictwa na środowisko poprzez wprowadzenie integrowanej ochrony roślin oraz planu nawożenia, opartego na bilansie azotowym (Rozporządzenie Rady (WE)1257/1999).
Rolnictwo zrównoważone jest jednym z pakietów programu rolnośrodowiskowego zawartego w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Celem Wariantu 1.1 Zrównoważony system gospodarowania w Pakiecie 1 Rolnictwo zrównoważone jest zachęcanie do zrównoważonego sposobu gospodarowania, który polega na racjonalnym wykorzystywaniu zasobów przyrody i ograniczeniu negatywnego wpływu rolnictwa na środowisko. Konieczność zastosowania prawidłowego następstwa i doboru roślin (płodozmian) pozwala na ograniczenie rozwoju agrofagów, redukcję zachwaszczenia oraz zmniejszenie strat azotu. Wariant ten obejmuje następujące nakazy i zakazy:
– realizacja wariantu w całym gospodarstwie, przy czym płatność można otrzymać tylko do gruntów ornych,
– opracowanie i przestrzeganie prawidłowego doboru i następstwa roślin w płodozmianie (w zmianowaniu muszą być uwzględnione co najmniej 3 gatunki roślin) oraz określenie dawek azotu,
– co roku przygotowanie planu nawozowego w oparciu o bilans azotu oraz aktualną chemiczną analizę gleby, z określeniem zawartości P, K, Mg oraz potrzeb wapnowania,
– zakaz stosowania osadów ściekowych,
– maksymalna dawka azotu, pochodzącego z nawozów naturalnych, kompostów i nawozów mineralnych nie może przekraczać 150 kg N/ha na gruntach ornych i 120 kg N/ha na trwałych użytkach zielonych,
– obowiązkowe koszenie lub wypas na trwałych użytkach zielonych,
– niestosowanie osadów ściekowych.
Wysokość płatności w tym wariancie wynosi 360 zł/ha, przy czym jest ona uzależniona od wielkości gospodarstwa, czyli obowiązuje tzw. degresywność: do 100,00 ha – 100% płatności, 100,01-200,00 – 50% płatności, powyżej 200,01 ha – 10% płatności.
Specyficznym systemem gospodarowania w ramach rolnictwa zrównoważonego jest rolnictwo ekologiczne, które opiera się na zrównoważeniu produkcji roślinnej ze zwierzęcą, przy zastosowaniu środków naturalnych i wykluczeniu z produkcji środki wytworzone lub przetworzone przemysłowo. Podstawowym założeniem rolnictwa ekologicznego jest naśladowanie procesów zachodzących w ekosystemach naturalnych, zachowanie wysokiego poziomu próchnicy, która warunkuje żyzność gleby, utrzymanie równowagi biologicznej w środowisku produkcji rolniczej, dążenie do zamknięcia obiegu materii w gospodarstwie poprzez zrównoważenie produkcji roślinnej ze zwierzęcą, ograniczenie chemicznych środków ochrony roślin i nawozów syntetycznych, antybiotyków dla zwierząt, dodatków do żywności i substancji pomagających w przetwarzaniu oraz innych sztucznych środków produkcji, a także całkowity zakaz stosowania organizmów zmodyfikowanych genetycznie.
Szczególnie wyraźna jest rozbieżność celów rolnictwa konwencjonalnego i ekologicznego. Pierwsze dąży do zwiększenia doraźnego zysku producenta, odbywającego się ze szkodą dla środowiska. W drugim natomiast zmniejszenie negatywnego wpływu na środowisko naturalne okupione jest niższymi zyskami producenta rolnego.
Znane są bardzo liczne korzyści wynikające z rolnictwa ekologicznego dla środowiska naturalnego. Podstawową zaletą tego rolnictwa jest stwarzanie korzystnych warunków dla utrzymania bioróżnorodności. Szacuje się, że liczebność ptaków na obszarach rolnych spada o niemal 9% wraz ze zwiększeniem plonu o jedną tonę. Na obrzeżach pól gospodarstw ekologicznych obserwuje się od 25 do 44% (sezon lęgowy) więcej ptaków i większy sukces lęgowy, a także o blisko 60% więcej gatunków roślin i dwukrotnie więcej bezkręgowców niż w przypadku gospodarstw konwencjonalnych. Zakłada się, że upowszechnienie rolnictwa ekologicznego pozwoliłoby zmniejszyć nadwyżkę azotu w gospodarstwach rolnych do poziomu 38 kg N/ha, a fosforu -2 kg/ha. Ilość azotu odpowiada niezbędnemu do utrzymania żyzności gleby minimum, zaś niedobór fosforu jest łatwy do uzupełnienia (wystarczy wprowadzenie dawki 100 kg P/50 lat).
Porównując model rolnictwa produktywistycznego, zrównoważonego i ekologicznego najlepiej jest odnieść się do celów prowadzonej w ramach tych modeli działalności rolniczej. Celem rolnictwa produktywistycznego jest dążenie do równowagi ekonomicznej i społecznej, bez troski o równowagę ekologiczną. Rolnictwo zrównoważone godzi równowagę społeczną, ekonomiczną i ekologiczną. Wreszcie rolnictwo ekologiczne dąży do równowagi ekologicznej, której podporządkowane są zachowania społeczne i stosunki ekonomiczne. Jak zauważono wcześniej, inne są również konsekwencje dla środowiska tych trzech modeli rolnictwa. Intensywne skutkuje jego zanieczyszczeniem, zaburzeniem równowagi ekologicznej, degeneracją walorów kulturowych wsi i degradacją gleb, zrównoważone – ograniczeniem zanieczyszczenia i degradacji środowiska oraz ochroną aktualnego stanu środowiska przyrodniczego i kulturalnego, a ekologiczne – priorytetowym traktowaniem środowiska przyrodniczego agroekosystemów i ekosystemów bezpośrednio z nimi związanych, zachowując właściwą im różnorodność biocenotyczną dla przyszłych pokoleń. Inna jest również rola społeczeństwa, różnie regulującego relacje pomiędzy modelem rolnictwa dominującym w danym systemie społecznym, a środowiskiem.
Ostatecznie więc, to od postawy społeczeństwa zależeć będzie jaki model gospodarki rolnej przeważy. W praktyce, zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych, manifestuje się to postawą konsumentów, którzy poprzez swoje wybory kształtują system popytu-podaży i decydują o opłacalności realizacji konkretnego modelu produkcji rolnej w warunkach gospodarki wolnorynkowej. Kryterium rozstrzygającym o wyborach konsumenckich jest zdrowie i dobrobyt społeczeństwa. Obserwacja rozwoju społeczeństwa różnych części świata wskazuje dobitnie, iż wzrostowi stopy życiowej towarzyszy zawsze wzrost świadomości ekologicznej konsumentów i coraz większa skłonność (ale i możliwości) do ponoszenia większych wydatków za zdrowsze, charakteryzujące się wyższą jakością oraz wytworzone z poszanowaniem środowiska przyrodniczego produkty (przede wszystkim żywność).
Sposoby przeciwdziałania negatywnym skutkom wielkoprzemysłowej produkcji zwierzęcej
Możliwe jest wprowadzenie w życie szeregu określonych sposobów przeciwdziałania negatywnym skutkom tuczu przemysłowego, pozwalających uczynić go nie tyle przyjaznym dla środowiska, co neutralnym wobec niego. Przeciwdziałanie to powala zbliżyć wielkoprzemysłowy chów zwierząt do wzoru rolnictwa zrównoważonego, nigdy jednak nie zastąpi działalności prowadzonej od podstaw, tj. już od etapu planowania inwestycji, w duchu rozwoju zrównoważonego. Chodzi tu głównie o skalę i koncentrację produkcji.
Wśród wspomnianych sposobów wymienić należy w pierwszej kolejności praktyki określone przez obowiązujące w Polsce prawo (opisane wyczerpująco w poprzednim rozdziale). Niezwykle cenne są również rekomendacje prezentowane wielokrotnie przez Federację Zielonych „GAJA”, Coalition Clean Balic, Komisję Helsińską (HELCOM), BaltisSea2020, a także zawarte w Bałtyckim Planie Działań HELCOM, Agendzie 21 dla regionu Morza Bałtyckiego oraz wnioskach i zaleceniach pokontrolnych Najwyższej Izby Kontroli.
PRZECIWDZIAŁANIE ZANIECZYSZCZENIOM WÓD I GLEB
– Pełne przestrzeganie prawnych wymogów agrotechnicznych odnośnie przechowywania i stosowania nawozów naturalnych, przede wszystkim w odniesieniu do okresów, w których stosowanie nawozów jest niedozwolone, warunków polowych, dawek i sposobów rozprowadzania nawozów na polach (np. zastosowanie doglebowego wstrzykiwania gnojowicy pozwala ograniczyć straty azotu nawet o 90%, a przykrycie zaaplikowanych nawozów warstwą gleby do 6 godz. po nawiezieniu pola – nawet o 99%), stosowania nawozów w pobliżu cieków wodnych i stref ochrony wód, pojemności/powierzchni i szczelności (ograniczenie strat azotu nawet o 70%) konstrukcji do przechowywania nawozów naturalnych (powszechny obowiązek pojemności zbiorników na gnojowicę, wystarczającej na co najmniej 6-cio miesięczne jej magazynowanie), planów nawożenia oraz nawożenia na obszarach OSN.
– Ustalanie dawek nawozowych w oparciu bilanse składników pokarmowych, uwzględniających żyzność gleby oraz rzeczywiste potrzeby pokarmowe uprawianych roślin.
– Ograniczenie obsady zwierząt w gospodarstwie do wielkości gwarantującej optymalne wykorzystanie nawozów naturalnych.
– Uznanie ferm przemysłowych za punktowe źródła zanieczyszczeń, jako HOT SPOT’y HELCOM, a tym samym umożliwienie podjęcia formalnych programów naprawczych zmierzających do usunięcia przyczyn takiego ich zaklasyfikowania.
– Promocja stosowania alternatywnych metod ograniczania odpływu biogenów do wód gruntowych i powierzchniowych (np. recyrkulacja wody z redukcją zawartego w niej ładunku azotu i fosforu w stawach bakteryjno-glonowych, usuwanie zawiesiny glebowej, stosowanie filtrów makrofitowych/roślinnych, budowa sztucznych barier biologicznych wzdłuż cieków wodnych, budowa rowów filtracyjnych, usuwanie fosforu z wód powierzchniowych z wykorzystaniem koagulacji biologicznej, budowa zbiorników retencji śródpolnej).
– Dzielenie (porcjowanie) dawek nawozów naturalnych i unikanie ich jesiennej aplikacji (obserwuje się wówczas największe straty składników pokarmowych).
– Zapewnienie wydajnego systemu edukacji obecnych (profesjonalne doradztwo rolnicze) i przyszłych (szkolenie kadry nauczycielskiej i bieżące uaktualnianie programów nauczania w szkołach rolniczych) rolników w zakresie wpływu produkcji rolnej na środowisko przyrodnicze.
PRZECIWDZIAŁANIE ZANIECZYSZCZENIOM ATMOSFERY
– Wykorzystanie biotechnologicznej obróbki gnojowicy (biologiczna dezynfekcja i sanitaryzacja, mineralizacja materii organicznej, oczyszczanie w przygospodarskich oczyszczalniach biologicznych, kontrolowana fermentacja, wykorzystanie „efektywnych mikroorganizmów”).
– Stosowanie zbilansowanej diety zwierząt gospodarskich, ścisłe dostosowanie wielkość dawek pokarmowych do ich rzeczywistych potrzeb (uwzględnienie gatunku, wieku, rodzaju produkcji) oraz zwiększenie strawności pasz (np. poprzez dodatek fitazy), przeciwdziałające wydalaniu przez nie nadmiernych ilości związków azotu i fosforu.
– Promowanie produkcji biogazu rolniczego i jego konwersji w energię cieplną, elektryczną lub mechaniczną (jeszcze w latach 80-tych XX w. funkcjonowało w Polsce 20 instalacji do produkcji biogazu rolniczego, obecnie natomiast podłączonych jest zaledwie 11, z czego 10 powstało po roku 2007; zjawiskiem pozytywnym jest obserwowane roczne tempo wzrostu sektora energii odnawialnej, opartego na produkcji biogazu, na poziomie 30%; przy obecnej produkcji odchodów zwierząt gospodarskich można by uzyskiwać rocznie ponad 3,3 Gm3 biogazu o średniej wartości opałowej 23 MJ/m3).
– Ograniczenie emisji amoniaku poprzez stosowanie w budynkach inwentarskich promieniowania ultrafioletowego, jonizacji ujemnej powietrza, wentylacji mechanicznej z recyrkulacją, ogrzewania podłogowego (płaszczyznowego), utrzymanie optymalnej wilgotności ściółki oraz mikrobiologicznych i mineralno-organicznych dodatków do odchodów zwierząt (m.in. bentonit, zeolity, surowce huminowe – torf i węgiel brunatny, preparaty mikrobiologiczne oparte na szczepach Lactobacillus i Bacillus, preparaty saponinowe).
– Ograniczenie stopnia zanieczyszczenia mikrobiologicznego powietrza w pomieszczeniach inwentarskich (bieżąca dezynfekcja i dezynsekcja pomieszczeń, zastosowanie filtrów wentylacyjnych lub recyrkulacyjnych ze środkami dezynfekcyjnymi, utrzymywanie higieny zwierząt).
– Zakładanie stref izolacyjnych i ochronnych w postaci pasów zieleni, skomponowanych z odpowiednich gatunków drzew wysokich, drzew średnio wysokich i krzewów.
– Stosowanie alternatywnych metod obróbki nawozów naturalnych (m.in. spopielanie i termiczne zgazowanie pozostałości fermentacyjnych).
PRZECIWDZIAŁANIE ZANIECZYSZCZENIOM ZAPACHOWYM
– Stosowanie nowoczesnych metod dezodoryzacji gazów odlotowych z wielkoprzemysłowej produkcji zwierzęcej (np. metody biologiczne – zastosowanie biofiltrów i biopłuczek, maskowanie).
– Zapobieganie emisji odorantów poprzez stosowanie biopreparatów, dodawanych do ściółki, gnojowicy i obornika.
– Lokalizacja nowych ferm poza osiedlami ludzkimi.
PRZECIWDZIAŁANIE PROBLEMOM LEGISLACYJNO-PRAWNYM
– Opublikowanie znowelizowanego tekstu Konwencji Helsińskiej (Załącznik III) w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej i pełna transpozycja zawartych w nim regulacji do prawa polskiego.
– Uskutecznienie sprawowania kontroli funkcjonowania ferm wielkoprzemysłowych przez organy władzy państwowej i władzy samorządowej.
– Ustanowienie dobrze skonstruowanych i skutecznych regulacji prawnych dotyczących jakości zapachowej powietrza poprzez wydanie rozporządzenia określającego standardy zapachowej jakości powietrza i metody jej oceny, jako aktu wykonawczego do ustawy Prawo ochrony środowiska.
– Ułatwienie społeczeństwu udziału w procesach decyzyjnych związanych z lokalizowaniem i uruchamianiem nowych ferm wielkotowarowych, a także dokonywaniem istotnych zmian w pozwoleniach udzielonych istniejącym fermom (np. poprzez ujednolicenie Biuletynów Informacji Publicznej właściwych urzędów w zakresie konsultacji społecznych wydawanych decyzji, ułatwienie dostępu do informacji publicznej oraz informacji o środowisku i jego ochronie, zmiana nastawienia urzędników do udziału społeczności lokalnych i sektora organizacji pozarządowych w procesach decyzyjnych).
– Weryfikacja istniejących w Polsce obszarów szczególnie narażonych na zanieczyszczenia związkami azotu pochodzącymi ze źródeł rolniczych poprzez dostosowanie ich rozmieszczenia i powierzchni do rzeczywistego stanu zagrożenia wód w oparciu o kryteria sozologiczne, hydrologiczne i rolnicze.
– Ujednolicenie definicji ferm wielkoprzemysłowych, poprzez jej rozszerzenie na instalacje do chowu wszystkich gatunków zwierząt gospodarskich (nie tylko drobiu i trzody chlewnej, jak ma to miejsce obecnie, ale również bydła, koni, owiec, kóz, danieli i zwierząt futerkowych) o obsadzie określonej przez kryterium ujednolicone, wyrażone wartością DJP.
– Umocowanie prawne Najlepszych Dostępnych Technik (BAT) w zakresie intensywnego chowu zwierząt i nadanie mu wiążącej mocy prawnej przy określaniu warunków pozwolenia zintegrowanego i decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizację przedsięwzięcia.
– Upowszechnianie wśród właścicieli ferm wielkoprzemysłowych i wśród konsumentów idei Społecznej Odpowiedzialności Biznesu i Dobrowolnych Zobowiązań Ekologicznych.
– Uskutecznienie kontroli przestrzegania zobowiązań dobrowolnie zaciągniętych przez fermy wielkoprzemysłowe w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich, a także uzależnienie możliwości otrzymywania dofinansowania/kredytów preferencyjnych/pomocy publicznej ze środków wspólnotowych (np. Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju) od dotrzymywania przez fermy wielkoprzemysłowe obowiązujących w Unii Europejskiej standardów w dziedzinie ochrony środowiska.
– Udostępnienie planów nawożenia opinii publicznej, umożliwiające społeczny monitoring przestrzegania prawa nawozowego na fermach wielkoprzemysłowych.
– Szkolenie kadry urzędniczej obsługujących procedury oceny oddziaływania na środowisko (OOŚ) oraz optymalizacja samych procedur i harmonogramów OOŚ.
Wielkotowarowa produkcja zwierzęca a społeczna odpowiedzialność biznesu
Definiując w rozdziale pierwszym niniejszej publikacji pojęcie wielkoprzemysłowej produkcji zwierzęcej zaznaczono, że przyjmuje ona często postać koncernów (agrokoncernów), czyli wielopodmiotowych grup kapitałowych, jak ma to miejsce w wysoko rozwiniętych krajach Europy Zachodniej i USA. Nieuniknioną konsekwencją postępującej globalizacji jest umiędzynaradawianie agrokoncernów, czego przykładem może być, funkcjonujący również w Polsce, amerykański Smithfield Foods (Animex Sp. z o.o., Agri Plus Sp. z o.o., Prima Farms Sp. z o.o.) oraz duńska AXZON Group (Poldanor SA).
Prowadzenie intensywnej produkcji zwierzęcej w tak wielkiej skali rodzi nie tylko problemy logistyczne ale wydatnie zwiększa zagrożenie dla środowiska przyrodniczego i społeczności obszarów wiejskich. Dowodzą tego liczne uchybienia stwierdzone na fermach wielkoprzemysłowych należących do międzynarodowych koncernów w wyniku kontroli NIK i Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska (np. brak planów nawożenia zaopiniowanych pozytywnie przez stacje chemiczno-rolnicze, nieuiszczanie opłat emisyjnych, nieprawidłowości związane z pozwoleniami zintegrowanymi, zaleganie z opłatami za korzystanie ze środowiska, brak umów na odprowadzanie ścieków, niewłaściwe przechowywaniem padłych zwierząt, niepoprawne prowadzenie ksiąg leczenia zwierząt, brak pozwoleń na budowę i zmianę sposobu użytkowania obiektów, uchybienia w zakresie stosowania i przechowywania nawozów naturalnych, w tym odprowadzenie gnojowicy bezpośrednio do rowu melioracyjnego). Uciążliwość dla środowiska naturalnego bardzo często tożsama jest uciążliwości dla społeczności lokalnych z otoczenia tych ferm, stąd duże kontrowersje i liczne protesty mieszkańców związane z ich funkcjonowaniem. O skali problemu w wymiarze społecznym świadczą inicjatywy społeczne, takie jak Zakończ chów wielkoprzemysłowy (Fundacja Viva), Kwik rozpaczy (Fundacja Viva), Food from Farms not Factories (Tracy Worcester), a także następujące tytuły prasowe: Te amerykańskie świnie (Tygodnik NIE, 4/2008), Świnia trojańska (Tygodnik „NIE”, 10/2000), “Świński interes” zagraża polskiemu rolnictwu (INTERIA.PL, 09.02.2011), Wielkoprzemysłowe farmy ekologiczną bombą (Zielone Brygady, 2003), Wolna amerykanka świńskich gigantów (Nasz Dziennik, 7/2008), Kto zatrzyma Smithfielda? (Zielone Brygady, 2003).
W celu poprawy wizerunku firmy mogą wprowadzać do swych strategii działania dobrowolne regulacje zabezpieczające interesy społeczne, ochronę środowiska oraz relacje z różnymi grupami interesariuszy, które określa się mianem Społecznej Odpowiedzialności Biznesu (ang. Corporate Social Responsibility, CSR). W odniesieniu do rolnictwa mówi się czasem o Społecznej Odpowiedzialności Rolnictwa (ang. Socially Responsible Agriculture, SRA).
Społeczna odpowiedzialność biznesu to efektywna strategia zarządzania, która poprzez prowadzenie dialogu społecznego na poziomie lokalnym przyczynia się do wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstw na poziomie globalnym i jednocześnie kształtowania warunków dla zrównoważonego rozwoju społecznego i ekonomicznego. Tak pojęta odpowiedzialność jest procesem zarządzania przez przedsiębiorstwa swoimi relacjami z różnorodnymi interesariuszami, które należy traktować jako inwestycję a nie koszt, podobnie jak w przypadku zarządzania jakością. Obejmuje ona strategiczne, długofalowe i dobrowolne zaangażowanie wyrażające się zwiększonymi inwestycjami w zasoby ludzkie, ochronę środowiska i relacje z otoczeniem firmy. Za inwestycję taką uznać można uruchamianie biogazowni rolniczych przez spółkę POLDANOR.
Wyrazem społecznej odpowiedzialności biznesu, związanej z ideą Czystej Produkcji (CP), jest podejmowanie przez fermy wielkoprzemysłowe Dobrowolnych Zobowiązań Ekologicznych (DZE) i Międzynarodowej Deklaracji Czystszej Produkcji Programu Ochrony Środowiska Narodów Zjednoczonych (UNEP).
Czystsza Produkcja jest strategią ochrony środowiska polegającą na ciągłym, zintegrowanym, zapobiegawczym działaniu w odniesieniu do procesów, produktów i usług, zmierzającym do zwiększenia efektywności produkcji i usług oraz redukcji ryzyka dla ludzi i środowiska przyrodniczego. Idea Czystej Produkcji stoi w opozycji do podejścia opartego na usuwaniu skutków oddziaływania produkcji na środowisko naturalne. Usuwanie skutków jest, w kontekście Czystej Produkcji, działaniem ostatecznym, podejmowanym, gdy wszystkie inne możliwości stwarzane przez CP zostały wyczerpane. Podstawowym założeniem Czystej Produkcji jest produkcja bezodpadowa i nieprzekraczanie dopuszczalnych norm zrzutów/emisji do środowiska. CP jest zatem procesem zarządzania i sterowania produkcją i usługami zmierzającym do zapobiegania i ograniczania powstawaniu marnotrawstwa zasobów pracy ludzkiej, surowców, materiałów i energii.
Międzynarodowa Deklaracja Czystej Produkcji UNEP jest dobrowolnym, publicznym zobowiązaniem się do rozpowszechniania i praktykowania prewencyjnej strategii zarządzania środowiskiem wywodzącej się z filozofii Czystszej Produkcji i prowadzącej do zwiększenia świadomości ekologicznej, zrozumienia koncepcji zapobiegania zanieczyszczeniom i zwiększenia zapotrzebowania na czystszą produkcję. Deklaracja sformułowana została w 1999 r. podczas spotkania Rady UNEP w Nairobi.
Dobrowolne Zobowiązania Ekologiczne (DZE) wprowadzone zostały w 1996 r. przez Stowarzyszenie „Polski Ruch Czystej Produkcji”, jako uzupełnienie obowiązujących regulacji prawnych w zakresie ochrony środowiska, a dokładniej systemu norm dopuszczalnych emisji zanieczyszczeń i opłat za korzystanie ze środowiska według reguły „zanieczyszczający płaci”.
DZE oznaczają dobrowolną strategię uwzględniającą ekologiczne, społeczne, etyczne i ekologiczne aspekty prowadzonej działalności gospodarczej oraz w kontaktach z interesariuszami (pracownikami, klientami, społecznością lokalną, akcjonariuszami, dostawcami, samorządem lokalnym). Jest to równoznaczne z uznaniem priorytetowej roli zapobiegania marnotrawstwu zasobów, ograniczania powstawania zanieczyszczeń i osiągania równowagi pomiędzy efektywnością i dochodowością a interesem społecznym w prowadzonej działalności. Tym samym, DZE stanowi istotny i mierzalny (choć deklaratywny) wkład w realizację idei zrównoważonego rozwoju (zrównoważonej produkcji i konsumpcji).
Dobrowolne inicjatywy w dziedzinie ochrony środowiska są jedną z inicjatyw Agencji Ochrony Środowiska ONZ-UNEP, a ich ideą jest ułatwienie przedsiębiorstwom wyboru indywidualnej drogi i sposobu realizacji celów polityki środowiskowej państwa. Zakres i stopień sformalizowania podejmowanych w ramach DZE jest bardzo zróżnicowany, ale ich istotą zawsze jest dążenie do ciągłej redukcji oddziaływania na środowisko według wewnętrznych indywidualnie uwarunkowanych strategii realizacyjnych firmy, zgodnych z nadrzędną strategią ochrony środowiska państwa.
DZE obejmują również zobowiązania o charakterze społecznym zawarte w dokumencie Sekretarza Generalnego ONZ pt. Global Compact. Program zaleca firmom poparcie, przyjęcie i stosowanie, we wszystkich sferach ich działalności, dziewięciu fundamentalnych reguł z zakresu praw człowieka, standardów pracy i ochrony środowiska. Owych dziewięć zasad to: w zakresie praw człowieka – popieranie i przestrzeganie praw człowieka przyjętych przez społeczność międzynarodową (1), eliminacja wszelkich przypadków łamania praw człowieka przez firmę (2), w zakresie standardów pracy – poszanowanie zdolności stowarzyszania się (3), eliminacja wszelkich form pracy przymusowej (4), zniesienie pracy dzieci (5), efektywne przeciwdziałanie dyskryminacji w sferze zatrudnienia (6), w zakresie ochrony środowiska naturalnego – prewencyjne podejście do środowiska (7), podejmowanie inicjatyw mających na celu promowanie postawy odpowiedzialności ekologicznej (8), stosowanie i rozpowszechnianie przyjaznych środowisku technologii (9).
W celu wprowadzenia systemu Dobrowolnych Zobowiązań Ekologicznych w zakresie Czystej Produkcji firma powinna złożyć wniosek zawierający dobrowolne oświadczenie o wprowadzeniu Strategii Czystej Produkcji do swojego systemu zarządzania, politykę ochrony środowiska, wykaz osiągnięć ekologicznych i inwestycji proekologicznych oraz program działań na następne lata.
Po złożeniu wniosku i pomyślnym przejściu procedury aplikacyjnej, prowadzonej przez Polskie Centrum Czystej Produkcji, przedsiębiorstwo otrzymuje Świadectwo Czystszej Produkcji i po dwóch latach może uzyskać wpis do Polskiego Rejestru Czystszej Produkcji i Odpowiedzialnej Przedsiębiorczości (PRCPiOP), za którą odpowiada Kapituła Rejestru z przewodniczącym w osobie Ministera Gospodarki. Świadectwo Czystszej Produkcji jest potwierdzeniem realizacji w firmie systemu zarządzania środowiskiem według Strategii Czystszej Produkcji oraz daje możliwość umieszczenia logo CP na wyrobach firmy. Po uzyskaniu wpisu firma zobowiązana jest do przedkładania corocznych raportów ekologicznych o zarządzaniu środowiskiem w firmie.
O wpis do rejestru mogą ubiegać się firmy, które wdrożyły i stosują w swoich działaniach Strategię Czystszej Produkcji, wykazały systematyczne zmniejszanie niekorzystnych oddziaływań na środowisko, prowadzą działalność zgodnie z polskim prawem ochrony środowiska, złożyły w terminie wymagane raporty ekologiczne i podpisały Międzynarodową Deklarację Czystej Produkcji UNEP. Po dokonaniu wpisu corocznie publikowana jest Karta Przedsiębiorstwa wykazująca osiągane efekty. Strategia Zarządzania Środowiskiem (SZŚ) przedsiębiorstwa, oparta o Strategię Czystej Produkcji, staje się często podstawą do wdrażania standardu ISO 14001 (międzynarodowa norma zarządzania środowiskowego).
Pojęciem węższym od społecznej odpowiedzialności biznesu jest społeczne zaangażowanie biznesu/korporacji (ang. Corporate Community Involvement/Investment, CCI), czyli podejmowanie przez firmę kwestii społecznych i aktywny udział w rozwiązywaniu problemów społecznych. Zaangażowanie to może przejawiać się we wsparciu finansowym (np. wspierająca edukację dzieci i młodzieży wiejskiej Fundacja Animex, wspierający oddolne inicjatywy społeczne konkurs „Działajmy razem” POLDANOR’u), pomocy rzeczowej, czy wolontariacie pracowniczym.
DOKUMENT REFERENCYJNY O NAJLEPSZYCH DOSTĘPNYCH TECHNIKACH DLA INTENSYWNEGO CHOWU DROBIU I ŚWIŃ
Dokument Referencyjny o Najlepszych Dostępnych Technikach dla Intensywnego Chowu Drobiu i Świń (BREF), to zbiór na bieżąco weryfikowanych i uaktualnianych praktyk prowadzenia działalności przez instalacje zobligowane do uzyskania pozwolenia zintegrowanego, umożliwiających zintegrowane zapobieganie i kontrolę emitowanych zanieczyszczeń i branych pod uwagę przy określaniu warunków pozwoleń zintegrowanych przez organy je wydające. Dokumenty referencyjne BREF stanowią również podstawę do sporządzania wniosków o wydanie zintegrowanego pozwolenia.
BREF jest wynikiem wymiany informacji pomiędzy krajami członkowskimi Unii Europejskiej i przedsiębiorstwami zainteresowanymi Najlepszymi Dostępnymi Technikami (ang. Best Available Technique, BAT). Wymiana ta koordynowana jest przez Europejskie Biuro IPPC w Sewilli, które gromadzi i rozwija dokumenty referencyjne w zakresie BAT. Został opublikowany przez Komisję Europejską jako realizacja zapisów art. 3 i art. 16(2) Dyrektywy Rady 96/61/WE z dnia 24 września 1996 r. dotyczącej zintegrowanego zapobiegania zanieczyszczeniom i ich kontroli (tzw. Dyrektywa IPPC), jako ułatwienie użytkownikom instalacji IPPC podjęcia wszystkich dostępnych środków zapobiegania zanieczyszczeniom, w szczególności przez stosowanie Najlepszych Dostępnych Technik umożliwiających polepszanie stanu środowiska.
Najlepsza Dostępna Technika została zdefiniowana w Dyrektywie IPPC (Artykuł 2(11)) jako najbardziej efektywny i zaawansowany stopień rozwoju danej działalności i metod jej prowadzenia, który wykazują praktyczną ciągłość poszczególnych technik, dostarczając podstaw granicznych wartości emisji w celu zapobiegania, a tam gdzie to niemożliwe, ogólnie do redukowania emisji i oddziaływania na środowisko jako całości. Artykuł ten uszczegóławia tą definicję w następujący sposób:
– techniki – obejmują zarówno zastosowaną technologię, jak i sposób, w jaki instalacja została zaprojektowana, zbudowana, jest utrzymywana, eksploatowana i wycofana z eksploatacji,
– dostępne – opracowane w stopniu pozwalającym na wprowadzenie ich do odnośnego sektora przemysłowego, na warunkach ekonomicznie i technicznie uzasadnionych, przy uwzględnieniu kosztów i korzyści, niezależnie od tego czy techniki te są czy też nie są wykorzystywane i opracowywane w danym państwie członkowskim, o ile są one rozsądnie dostępne dla danego podmiotu,
– najlepsze – bardziej efektywne w osiąganiu ogólnego wysokiego poziomu ochrony środowiska jako całości.
Standard BAT służyć ma określaniu granicznych wielkości emisji i zaproponowaniu limitów emisyjnych, które odzwierciedlają właściwe proporcje pomiędzy kosztami i korzyściami. Limity te muszą uwzględniać techniczną charakterystykę instalacji, jej lokalizację geograficzną i lokalne warunki środowiskowe. Dodatkowo, limity emisyjne dotyczą zanieczyszczeń, które zakład odprowadza w największej ilości, a w szczególności zanieczyszczeń priorytetowych wymienionych w Aneksie III do Dyrektywy IPPC.
Służące polepszeniu stanu środowiska techniki (BAT) stosowane są dla następujących aspektów prowadzenia wielkotowarowego chowu drobiu i trzody chlewnej:
– rozpoznanie i wprowadzanie w życie programów edukacyjnych i szkoleniowych dla obsługi gospodarstw,
– zachowywanie zapisów zużycia energii i wody, ilości pasz dla zwierząt, powstawania opadów oraz aplikacji nawozów nieorganicznych i nawozu organicznego do gleby,
– posiadanie procedur awaryjnych do radzenia sobie z nieplanowanymi emisjami i wypadkami losowymi,
– wykonywanie programowych napraw dla zapewnienia sprawności pracy sprzętu i konstrukcji oraz utrzymanie wyposażenia w czystości,
– właściwe wykonywanie planowych czynności takich jak dostarczanie materiałów oraz usuwania produktów i odpadów,
– właściwie realizowany plan nawożenia.
Dokument referencyjny BREF składa się z pięciu rozdziałów:
– Rozdział 1 zawiera ogólną charakterystykę chowu drobiu i trzody chlewnej w Unii Europejskiej, łącznie z danymi ekonomicznymi, poziomami konsumpcji i produkcji jaj, drobiu i wieprzowiny oraz informacje o krajowych regulacjach prawnych w tym zakresie,
– Rozdział 2 opisuje systemy produkcji i stosowane powszechnie w Europie techniki chowu,
– Rozdział 3 określa obecne wielkości emisji i poziomy zużycia oraz wskazuje czynniki, które stanowią o zmienności poziomów emisji i zużycia,
– Rozdział 4 opisuje techniki najbardziej istotne dla określania Najlepszej Dostępnej Techniki i opartych na BAT warunków zezwoleń.,
– Rozdział 5 przedstawia ogólne punkty odniesienia dla Najlepszych Dostępnych Technik z zastrzeżeniem konieczności każdorazowego wzięcia pod uwagę lokalnych i miejscowo specyficznych czynników (warunki techniczne obiektów, ich lokalizacja geograficzna, lokalne warunki środowiskowe).
Najistotniejsze, z punktu widzenia ochrony ekosystemu bałtyckiego, są następujące Najlepsze Dostępne Techniki wymienione w BREF:
– zarządzanie zasobnością pokarmową, poprzez zastosowanie technik redukcji wydalania składników pokarmowych (N i P) do nawozu świńskiego i pomiotu u drobiu,
– ograniczające zużycie wody czyszczenie pomieszczeń i wyposażenia dla zwierząt przy użyciu wysokociśnieniowych myjek po każdym cyklu produkcyjnym lub po każdej partii zwierząt,
– dla pryzm obornika świńskiego, które są zawsze usytuowane albo w obiekcie lub na polu, Najlepszą Dostępną Techniką jest zastosowanie betonowej podłogi, z systemem gromadzenia i zbiornikiem na odcieki, lokowanie nowobudowanych stref magazynowania nawozu w miejscach, które w najmniejszym stopniu są uciążliwe dla odbiorców wrażliwych na odory, biorąc pod uwagę odległość źródła odoru i przeważające kierunki wiatrów.
– magazynowanie gnojowicy świńskiej w betonowych lub stalowych zbiornikach, które spełniają następujące kryteria: trwały zbiornik niepodatny na mechaniczne, termiczne i chemiczne wpływy; podstawa i ściany zbiornika są nieprzesiąkalne i zabezpieczone przeciwkorozyjnie; zbiornik jest opróżniany regularnie w celu przeglądu i konserwacji, najlepiej raz w roku; w wyjściach ze zbiornika zastosowano podwójne zawory; gnojowica jest mieszana tylko przed opróżnieniem zbiornika na przykład przed aplikacją,
– przykrywanie zbiorników na gnojowicę sztywną pokrywą, daszkiem albo namiotem lub stosowanie pływającego pokrycia, takie jak sieczka ze słomy, naturalny kożuch, brezent, folia, torf, keramzyt lub spienione polistyreny,
– przykrywanie lagun, gdzie jest magazynowana gnojowica, za pomocą przykrycia plastikowego lub przykrycia pływającego (np. sieczka ze słomy, lekkie konglomeraty gliniane, naturalny kożuch),
– obróbka nawozu od świń i drobiu w gospodarstwie (przed lub zamiast aplikacji na pola) przeprowadzona w celu odzyskania zgromadzonej energii (biogaz) z nawozu, redukcji emisji odoru w czasie magazynowania i/lub aplikacji do gleby, obniżenia zawartości azotu w nawozie, celem zapobiegania możliwości zanieczyszczenia wody i powietrza w wyniku aplikacji do gleby oraz redukcji odoru, umożliwienie łatwego i bezpiecznego przetransportowania nawozu do odległych rejonów lub kiedy ma być on zastosowany w innych procesach,
– stosowanie pomiarów zasobności gleb w składniki pokarmowe, bilansowanie nawozu który będzie zaaplikowany na dostępnych terenach z wymaganiami plonów, zarządzanie aplikacją nawozu do gleby,
– branie pod uwagę właściwości danego areału na którym aplikowane są nawozy, w szczególności warunków glebowych, typ gleby i nachylenie terenu, warunki klimatyczne, opady i nawodnienie, przeznaczenie areału i praktyki rolnicze uwzględniające zmianowanie,
– redukcja zanieczyszczeń wody poprzez stosowanie następujących zasad: nie aplikowanie nawozu na pole kiedy ziemia jest nasycona wodą, zalana, zamarznięta, przykryta śniegiem oraz na stromo pochylonych polach; nie aplikowanie nawozu na obszarach przylegających do jakiegokolwiek cieku wodnego (pozostawianie nienawieziony pas gruntu); rozrzucanie nawozu tak blisko jak to możliwe przed momentem maksymalnego wzrostu plonów, gdy występuje zapotrzebowanie na składniki pokarmowe,
– redukcja niedogodności związanych z odorem poprzez zadawanie nawozu do gleby, kiedy sąsiedzi nie będą narażani, stosując się do następujących zasad: zadawanie nawozu w porze dnia, kiedy jest najbardziej prawdopodobne, że ludzi nie ma w domach, podczas weekendów czy wakacji, jak również zwracanie uwagi na kierunek wiatru w stosunku do domów sąsiadów,
– redukcja emisji amoniaku do powietrza spowodowane aplikacją nawozu poprzez wybranie odpowiedniego sprzętu – stosowanie wozu asenizacyjnego, po którym następuje szybka inkorporacja.
Należy zauważyć, iż 6 stycznia 2011 r. weszła w życie dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/75/UE z dnia 24 listopada 2010 r. w sprawie emisji przemysłowych (tzw. Dyrektywa IED), która zastąpiła Dyrektywę IPPC. Dyrektywa zawiera m.in. nowe obowiązki związane z uzyskaniem pozwolenia zintegrowanego, które muszą zostać transponowane do prawa polskiego do dnia 7 stycznia 2013 r. Nowe regulacje dotyczące istniejących instalacji będą wdrożone do dnia 7 stycznia 2014 r., zaś dla instalacji, które nie były dotychczas objęte obowiązkiem uzyskania pozwolenia zintegrowanego – do dnia 7 lipca 2015 r. Całkowite wdrożenie zapisów dyrektywy zakończy się do dnia 1 stycznia 1016 r.
Jedną z najważniejszych zmian wprowadzonych Dyrektywą IED będzie zmiana umocowania prawnego dokumentów referencyjnych BREF, które będą wiążące prawnie, a co za tym idzie wzrosną wydatnie wymogi związane z ochroną środowiska. Zmiany obejmują również wprowadzenie obowiązku sporządzania sprawozdania bazowego dotyczącego stanu sażenia gleby i wód podziemnych, a także prowadzenia monitoringu w tym zakresie. Zaostrzone zostały również dopuszczalne poziomy emisji tlenków azotu i pyłów. Wprowadzone zmiany pociągną za sobą konieczność znowelizowania m.in. ustawy Prawo ochrony środowiska i ustawy o odpadach, a także szeregu aktów wykonawczych do wymienionych ustaw.
Bałtycki Plan Działań HELCOM
Zaproponowany przez Komisję Helsińską Bałtycki Plan Działań HELCOM (ang. HELCOM Baltic Sea Action Plan, BSAP) został przyjęty przez wszystkie dziewięć krajów bałtyckich (8 państw członkowskich i Rosję) i Wspólnotę Europejską na Spotkaniu Ministrów w listopadzie 2007 w Krakowie. Wizją Planu jest dążenie do osiągnięcia zdrowego ekosystemu morza i zrównoważonego rozwoju w jego regionie, a priorytetowym celem jest osiągnięcie dobrego statusu ekologicznego Morza Bałtyckiego do 2021 r. Dla osiągnięcia tego celu przewidziano realizację szeregu działań zgrupowanych w cztery segmenty – eutrofizacja, substancje niebezpieczne, ochrona przyrody i różnorodności biologicznej oraz transport morski (założono doprecyzowanie celów Planu do roku 2013).
Cel segmentu eutrofizacja wyrażony został w następujący sposób: Morze Bałtyckie niezagrożone nadmiernym dopływem substancji odżywczych. Cele ekologiczne, określone w ramach tego segmentu, to:
– zawartość substancji odżywczych odpowiadająca warunkom naturalnym (1),
– czysta woda (2),
– zakwity glonów na naturalnym poziomie (3),
– naturalne rozmieszczenie i występowanie roślin i zwierząt (4),
– zawartość tlenu na naturalnym poziomie (5).
Dla osiągnięcia powyższych celów przewidziano realizację następujących działań, głównie w odniesieniu do rolnictwa:
– redukcja ilości substancji odżywczych dostających się z wodami słodkimi i z atmosfery do Bałtyku (dla Polski przewidziano redukcję na poziomie 8.760 Mg fosforu, czyli o blisko 70% w stosunku do ładunku dostarczanego obecnie, oraz 62.400 Mg azotu, czyli o ok. 33%),
– pełna implementacja znowelizowanego Załącznika III Kryteria i środki dotyczące zapobiegania zanieczyszczaniu ze źródeł lądowych, Część 2: Zapobieganie zanieczyszczaniu środowiska przez rolnictwo Konwencji Helsińskiej,
– wprowadzenie w życie systemu Najlepszej Praktyki Ekologicznej (BEP) i Najlepszej Dostępnej Technologii (BAT),
– ustanowienie listy Hot Spot’ów (szczególnie uciążliwe dla Morza Bałtyckiego źródła zanieczyszczeń), reprezentujących fermy intensywnego chowu bydła, drobiu i trzody chlewnej nie realizujące wymogów określonych w Załączniku III Konwencji Helsińskiej (zadanie to miało być zrealizowane do roku 2009, lecz ostatecznie odsunięto je w czasie wskutek problemów z implementacją Załącznika III; w Polsce brak implementacji oznacza, że praktycznie wszystkie funkcjonujące w Polsce fermy wielkoprzemysłowe należałoby uznać za Hot Spot’y HELCOM),
– określenie obszarów wrażliwych na azotany pochodzenia rolniczego (ang. Nitrate Vulnerable Zone, NVZ),
– określenie wskaźników realizacji celu ograniczenia eutrofizacji w obszarze sektora rolnego,
– zwrócenie uwagi i odniesienie celów i działań segmentu również do szczególnych form działalności rolniczej o znaczącym wpływie na eutrofizację morza, takich jak m.in. akwakultury i chów zwierząt futerkowych.
Wskaźnikiem realizacji 1-go celu segmentu związanego z eutrofizacją jest powierzchniowe stężenie biogenów w zimie na naturalnym poziomie. Dla celu 2-go – głębokość optyczna (przejrzystość wody określana za pomocą dysku Secchiego) wód w lecie na naturalnym poziomie, dla celu 3-go – stężenie chlorofilu a na naturalnym poziomie, dla celu 4-go – zakres głębokości występowania roślinności zanurzonej odpowiada naturalnemu, dla celu 5-go – obszar występowania i czas trwania sezonowego deficytu tlenu na naturalnym poziomie.
W Planie zaproponowano również konkretne dobre praktyki umożliwiające osiągnięcie powyższych celów w działalności rolniczej. Owe praktyki podzielone zostały na pięć grup:
- użytkowanie gruntów:
– utrzymywanie zimowej okrywy roślinnej na polach (zapobieganie odpływowi azotu i fosforu z pól),
- stosowanie nawozów:
– opracowywanie bilansu biogenów dla gospodarstwa/fermy (określenie efektywności wykorzystania oraz wielkości strat biogenów w skali gospodarstwa/fermy),
– przechodzenie z konwencjonalnego na ekologiczny system produkcji rolniczej,
– ograniczenie nawożenia,
– stosowanie metod doglebowego wstrzykiwania gnojowicy oraz mulczowania przy polowej aplikacji nawozów,
– zintegrowane określanie dawek nawozów poprzez określenie ładunku składników odżywczych dostarczanych z nawozami naturalnymi i mineralnymi,
– wapnowanie (przeciwdziałanie zakwaszeniu gleb, obniżającemu skuteczność wykorzystania fosforu i zwiększającego jego odpływ z pól),
– nie stosowanie nawozów naturalnych na obszarach wysokiego ryzyka odpływu biogenów do wód powierzchniowych (np. tereny z bezpośrednim przepłukiwaniem i odpływem do cieków wodnych, silnie zerodowane i spękane gleby, gleby szczególnie zasobne w związki fosforu),
– unikanie stosowania nawozów w okresach wysokiego ryzyka (np. okresy dużego prawdopodobieństwa spływów powierzchniowych, okresy braku lub niskiego zapotrzebowania roślin na składniki odżywcze),
– zwiększenie pojemności zbiorników na gnojowicę i powierzchni płyt obornikowych (zabezpieczenie możliwości przechowywania nawozów odzwierzęcych w okresach wysokiego ryzyka odpływu biogenów lub niskiego zapotrzebowania gleb na składniki odżywcze/brak wegetacji),
– wykorzystanie nadmiaru nawozów naturalnych przez inne gospodarstwa,
– separacja płynnej frakcji gnojowicy (łatwiejsza utylizacja frakcji płynnej, mniej zasobnej w składniki odżywcze niż frakcja stała nawozu),
– kompostowanie nawozów stałych (wykorzystanie mikrobiologicznych procesów metabolicznych do termicznej sanityzacji i obniżenia zawartości łatwo dostępnych związków azotu),
– produkcja biogazu na bazie odchodów zwierząt gospodarskich (redukcja emisji gazów cieplarnianych),
– peletyzacja stałych nawozów naturalnych (ułatwienie transportu nawozów),
– spopielanie obornika drobiowego (wykorzystanie pomiotu jako paliwo w elektrowniach, a popiołu jako wydajnego nawozu fosforowego i potasowego),
- żywienie zwierząt:
– dostosowanie składu i dawek paszy do etapu rozwojowego/fazy produkcyjnej zwierząt (unikanie skarmiania zwierząt paszą o wyższym niż faktyczne zapotrzebowanie inwentarza żywego w składniki pokarmowe),
– obniżenie zawartości azotu i fosforu w paszach do optymalnego poziomu (unikanie nadwyżki makroelementów, która nie jest wykorzystywana przez zwierzęta i z odchodami trafia do gnojowicy i obronika),
– suplementacja pasz fitazą (zwiększenie możliwości wykorzystania fosforu zawartego w paszy),
– skarmianie zwierząt mokrą paszą i wykorzystanie procesu fermentacji przy przyrządzaniu pasz (namoczenie, podobnie jak fermentacja, pasz umożliwia uruchomienie zawartej w nich naturalnej fitazy, a tym samym eliminuje potrzebę ich suplementacji mineralnym fosforem),
- infrastruktura gospodarstwa/farmy:
– tworzenie stref buforowych wzdłuż cieków wodnych, na których nie stosuje się nawożenia (ochrona wód powierzchniowych przed bezpośrednim odpływem biogenów z pól uprawnych),
- inne:
– oczyszczanie wód odpływających z pól,
– profesjonalne indywidualne doradztwo agrotechniczne.
Państwa członkowskie opracowują krajowe plany wdrażania Bałtyckiego Planu Działań HELCOM. W lipcu 2010 r. Ministerstwo Środowiska opublikowało Wstępny Krajowy Program Wdrażania Bałtyckiego Planu Działań. Program zawiera wstępne założenia do realizacji celów BSAP w Polsce, z uwzględnieniem ustalenia w 2013 roku maksymalnych dopuszczalnych dopływów biogenów i osiągnięcie tych wielkości do roku 2021 poprzez wdrażanie niniejszego Programów i okresowych ocen jego efektywności.
Najczęściej zadawane pytania
Publikacje i materiały informacyjne Federacji Zielonych GAJA:
Odory jako jeden z głównych problemów związanych z funkcjonowaniem ferm wielkoprzemysłowych w Polsce, Międzyzdroje 2008 (prezentacja ppt)
Odory jako jeden z głównych problemów związanych z funkcjonowaniem ferm wielkoprzemysłowych w Polsce
Problemy związane z funkcjonowaniem wielkoprzemysłowych ferm trzody chlewnej w Polsce, Szczecin 2007
Problemy związane z funkcjonowaniem wielkoprzemysłowych ferm trzody chlewnej w Polsce
Report on industrial swine and cattle farming in the Baltic Sea catchment area, Uppsala 2007
Report on industrial swine and cattle farming in the Baltic Sea catchment area
Stanowisko organizacji pozarządowych dotyczące ferm przemysłowego tuczu trzody chlewnej, Warszawa 2007 (prezentacja ppt)
Stanowisko organizacji pozarządowych dotyczące ferm przemysłowego tuczu trzody chlewnej
Prawo do czystego środowiska – prawem człowieka, Szczecin 2006
Prawo do czystego środowiska – prawem człowieka
Jak przeciwdziałać negatywnym skutkom oddziaływania ferm przemysłowego tuczu zwierząt. Poradnik dla mieszkańców i władz samorządowych, Szczecin 2006
Industrial farms need proper implementation of the EU IPPC Directive to reduce the nutrient pollution load, Alandy 2006 (prezentacja ppt)
Fermy intensywnej hodowli trzody chlewnej – oddziaływanie na środowisko i uwarunkowania prawne,
Szczecin 2005 (prezentacja ppt)
Fermy intensywnej hodowli trzody chlewnej – oddziaływanie na środowisko i uwarunkowania prawne
